دوران سفارت و غیبت صغری امام زمان (عج)

دوران سفارت و غیبت صغری امام زمان عج بنابر اعتقاد شیعیان، حضرت مهدی (عج) پیش از قیام دارای دو غیبت است. یکی دوران غیبت کوتاه که از شروع امامتش، سال 260 هجری تا هنگامی که نیابت خاصّه میان آن حضرت و شیعیان در سال 329 هجری خاتمه یافت و دیگر غیبت طولانی که پس از غیبت نخستین اوست و در پایان آن قیام خواهد کرد. در دوران غیبت کوتاه سفرا و نوّاب خاص، او را می دیدند ولی در دوران غیبت کبری، سفیر مشخصی ندارد و علما و راویان حدیث نایبان عام وی می باشند. منابع تاریخی بر ما معلوم می دارند که طی بیش از نیم قرن دوران امامت چهار امام آخرین شیعیان، عصر اختناق، فشار، کنترل و مراقبت و حبس و رنج آن امامان بوده است. کوتاهی عمر امام جواد (ع)، امام هادی (ع) و امام عسکری (ع) گویای واقعیتی است که خطرات جانی بسیاری برای جانشینی امام عسکری (ع) وجود داشت. شرایط ناگوار اجتماعی و اقتصادی، شورش صاحب الزنج، قیام علویان در طبرستان و ادریسیان در شمال آفریقا و مبارزه یعقوب لیث صفاری، همه حکایت از سرخوردگی از خلافت عباسی دارد و بی تردید این خلفا برای حفظ قدرت خود از هر ابزاری استفاده کرده و مخالفان خود را سرکوب می کردند. در این ایام بزرگترین خطر برای عباسیان، امامن شیعه بودند که مشروعیت دینی، معنوی و مرجعیت علمی در جامعه اسلامی داشتند، به همین سبب خلفای عباسی در رأس برنامه های خود، کنترل امامان شیعه را قرار داده بودند. در آن شرایط حساس اگر دستگاه جاسوسی عباسیان بویی از وجود جانشین برای امام عسکری (ع) می برد حتماً در صدد دستگیری و سپس شهادت آن حضرت برمی آمدند. بدین سان دوران غیبت شروع شد و جان امام زمان (ع) از هرگونه خطری مصون ماند و حرکت تاریخی شیعه با رهبری آن حضرت تداوم پیدا کرد. شیعیان طی دویست و پنجاه سال دوران امامت از نزدیک و یا از طریق نهاد وکالت، با امام خود در ارتباط بودند، آنان ناگهان با مسئله غیبت امام مواجه شدند، حال چگونه می توانستند با امام خویش در ارتباط باشند؟ راه حل امام زمان (عج) انتخاب سفیرانی بود که در دورن نظام وکالت تربیت شده بودند. این سفیران پیش از مقام کارگزاری در سازمان وکالت با عنوان وکیل ارشد، باب امام و یا وکیل الوکلاء مشغول خدمت بودند و مقبولیت دینی، اخلاقی و معنوی داشتند. مرکز استقرار این سفرا در طول دوران غیبت شهر بغداد مرکز خلافت عباسی، کانون حوادث سیاسی و فرهنگی و چهارراه ارتباطی جهان اسلام بود. سفرا از میان شخصیت هایی انتخاب شده بودند که حساسیتی نسبت به آنان وجود نداشت و از سادات و علویان نیز نبودند، زیرا دستگاه جاسوسی عباسیان شدیداً مراقب اعمال و رفتار آنان بود. سفرا باید قدرت اداره شیعیان و توانایی بالای پنهان کاری را داشته باشند تا بتوانند نیرنگ های دستگاه جاسوسی عباسیان را خنثی سازند. آنگونه که سفیر دوم پس از ابلاغ توقیع امام زمان (عج) به جعفر بن محمد بن مِتّیل در یکی از خرابه های بغداد، نامه را پاره کرد تا به دست مخالفان نیفتد. وسیله ارتباطی شیعیان با امام زمان (عج) در دوران غیبت توقیع بود. هنگامی که سفرا نامه های شیعیان را به حضرت مهدی (عج) می رساندند، آن حضرت در ذیل یا لابه لای سطور پاسخ سؤالات را می نگاشتند و سفرا به صاحبان آنها منتقل می کردند. گاهی نیز توقیع مستقیم از سوی امام زمان (عج) برای افراد صادر می شد و سفرا به صاحب آنها ارسال می کردند. با نگاهی به توقیع های صادر شده که شیخ صدوق آنها را در کتاب کمال الدین جمع آوری کرده، بر ما معلوم می شود مطالب آنها شامل ابلاغ دستور العمل به سفرا و وکلاء، عزل وکلای خیانتکار، حل مشکلات خصوصی افراد، مسائل مالی مربوط به صدقات و اوقاف، نصب وکلا و سفرا، لعن بر مدعیان دروغین سفارت، حل اختلافات و پاسخ به سؤالات فقهی می باشد.